به گزارش زریان موکریان؛ زیرک، علاوه بر زبان کردی سورانی، به زبان‌های فارسی،ترکی آذری، ارمنیو لری نیز آواز اجرا کرده و دارای ۳ مقام ترکی، ۸ مقام فارسی و ۲ مقام کُردی اورامی است و ۶۴ مقام به زبان کُردی سورانی خوانده‌است.حسن زیرک در «ارکستر موسیقی کردی» برادران یوسف‌زمانی، ارکستر مشیر همایون شهردار در تهران و ارکستر مجتبی میرزاده در کرمانشاه همکاری داشته و به اجرای برنامه پرداخته‌است.

حسن زیرک نفوذ فرهنگی فوق العاده‌ای نه تنها در کردها بلکه در همسایگان فارس، ترک و لر زبان آن‌ها نیز داشته است. زیرک به بخشی از هویت کُرد تبدیل شده است.

زندگی

ابهاماتی در محل تولد حسن زیرک وجود دارد، عده‌ای بر این باورند که زیرک در روستای هرمیله میان بوکان و سقز به دنیا آمده‌است. اما براساس شناسنامه و به گفته مردم منطقه بوکان، او در سال ۱۳۰۰ (۲۲ نوامبر ۱۹۲۱) در محلهٔ قلعه سردار شهر بوکان، آذربایجان غربی در ایران به دنیا آمده‌است. در پنج سالگی پدرش را از دست داد و سراسر زندگی را در رنج گذراند. مادرش توانایی نگهداری و تربیت فرزندان را نداشته به ناچار تن به ازدواج مجدد می‌دهد، فرزندان و از جمله حسن به مدرسه نرفته و جهت امرار معاش به کارگری می‌پردازند.

سال‌های بوکان

حسن در دوران نوجوانی و جوانی شغل‌های مختلفی همچون کارگری، شربت‌فروشی، شاگردی را در بوکان تجربه کرده‌است. روزی در حالی‌که شاگرد راننده اتومبیل مسیر سقز – بانه بوده‌است و راننده در اتومبیل حضور نداشته، به رانندگی می‌پردازد و از بخت بد او، توانایی کنترل اتومبیل را نداشته و موجب قتل یک جوان ۱۸ ساله اهل سقز می‌شود. به این ترتیب حسن زیرک جوان، اتومبیل و صحنهٔ قتل را رها کرده و با ناراحتی بسیار مدتی خود را مخفی می‌کند اما سرانجام تسلیم می‌شود و بعد از آزادی از زندان از کشور خارج شده و راهی کشور عراق می‌شود.

سال‌های بغداد

در سال ۱۳۲۶ زمانی که زیرک در عراق بود، در مسافرخانهٔ «فندق شمال» به شاگردی می‌پرداخت. روزی هنگام نظافت، که مشغول زمزمهٔ یکی از ترانه‌هایش بود، مسافر جوانی به نام جلال طالبانی (رهبر اتحادیه میهنی کردستان عراق)، که در آنجا اقامت داشت، با شنیدن صدای حسن زیرک، او را به اتاق خود می‌خواند و بدین ترتیب هرشب زیرک برای مام جلال و دوستانش ترانه اجرا می‌کند، تا اینکه روزی با پیشنهاد مام جلال، حسن زیرک را به رادیو بغداد می‌برد و زیرک در آنجا مشغول به کار می‌شود. مدتی در بخش کردیِ رادیو بغداد همکاری کرد. با ورود این جوان کُرد ایرانی به رادیو کُردی بغداد هم‌زمان بوده‌است با سال‌های آغازین ۱۹۵۰ میلادی که بنا به گفتهٔ خودش با اساطیر موسیقی کُردی آن سال‌ها از جمله علی مردان، حسن و محمد عارف جزیری، شمال صائب، طاهر توفیق، باکوری، الیاس فرنگی (ارمنی‌تبار)، و قادر دیلان آشنا شده‌است.

او در همان سال‌های ابتدای فعالیت در رادیو بغداد مورد توجه شنوندگان قرار می‌گیرد و از آنجائیکه شناخت و تسلط خاصی بر ملودی‌ها و ترانه‌های منطقه مکریان داشته و به اجرای آن‌ها پرداخته بود توانسته بود به خوبی علاقمندان به صدایش را جذب کند و به شهرت برسد. در سال ۱۳۳۷ که زیرک به بوکان بازگشته بود، عبدالله مفتی زاده از اهالی سنندج به بوکان می‌رود و از زیرک می‌خواهد به رادیو کردی تازه تأسیس تهران بپیوندد.

بازگشت به ایران

زیرک در سال ۱۳۳۷ برابر با مارس ۱۹۵۸ با کسب اجازه از مسؤلان رادیو کردی بغداد، تصمیم به بازگشت به ایران می‌گیرد. زمانی که به بوکان، بعنوان زادگاهش می‌رود، مورد استقبال همشهریانش قرار می‌گیرد و از اینکه توانسته شهرت و محبوبیت گسترده‌ای را کسب کند و تبدیل به هنرمند سرشناسی شود، با خوشحالی و شادباش مردمی که به دیدنش می‌آمدند مواجه می‌شود.

رادیو کردی تهران

از سال ۱۳۳۷، که بخش کردی رادیو ایران در تهران گشایش یافت، همکاری خود را با این مرکز آغاز کرد. حضور زیرک در تهران و در رادیو کردی آنجا موجب خوشحالی دست‌اندرکاران می‌شود و به این ترتیب حسن زیرک رسماً به عنوان خواننده در آن رادیو پذیرفته شد.

طبق تعهدنامه‌ای به تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۳۷ که توسط محمد کیهان از مسؤلان گمنام تأسیس رادیو کُردی در تهران دال بر پرداخت ماهیانه دوازده هزار ریال به زیرک جهت اجرای آهنگ‌های کُردی نشان از آغاز همکاری این خواننده در رادیو کردی پایتخت دارد. آثاری که حسن زیرک در رادیو کردی تهران به ضبط رساند، اغلب با ساز استادانی همچون حسین یاحقی، حسن کسایی، جلیل شهناز، جهانگیر ملک، احمد عبادی، و با سرپرستی مشیر همایون شهردار همراه بود.

رادیو کردی کرمانشاه

در مرداد سال ۱۳۴۱ که رادیو کردی تهران تعطیل شد، حسن زیرک و همکارانش به کرمانشاه منتقل شدند. رادیو کردی کرمانشاه به بخش کردی رادیو ایران تغییرنام پیدا کرد. در واقع آن برنامهٔ محلی تعطیل گردید و یک رادیوی جدید که صدای برون مرزی ایران بود آغاز به کار کرده که ساعات پخش برنامه هم افزایش یافت و نه تنها کشورهای منطقه بلکه بخش‌های وسیعی از اروپا و خاورمیانه را تحت پوشش قرار داده بود. ورود حسن زیرک به کرمانشاه و پیوستن به جمع همکاران رادیو، موجب تحرک و فعالیت بیشتر ارکستری گردید که از چند سال پیش وجود داشت و در کار تولید موسیقی و ترانه‌های کُردی قدم‌های خوبی برداشته بود.

سرپرست آن ارکستر محمد عبدالصمدی که خود نوازنده کلارینت بود. در سال‌های بعد محمود بلوری عود، گروهبان موزیک زید یحیایی کلارینت به این جمع اضافه شدند. همکاری او در رادیو کردی کرمانشاه با هنرمندان برجستهٔ کرمانشاهی همچون مجتبی میرزاده (ویلون)، محمد عدالصمدی (قره نی)، اکبر ایزدی (سنتور)،استوار درویشی(تار) و بهمن پولکی (تیمپو) سبب خلق آثاری شد که از برجسته‌ترین کارهای وی به‌شمار می‌رود.

حسن زیرک گرچه به خاطر شرایط سخت زندگی از تحصیل بی‌بهره ماند، اما استعداد کم‌نظیری در سرودن شعر و آهنگ‌سازی کردی داشت. این استعداد به‌همراه صدای منحصربه‌فرد او، سبب شد که ترانه‌هایش در سرتاسر مناطق کردنشین محبوبیت پیدا کند. صدای او همچنان در مناطق کردنشین خصوصاً عراق و ایران در کوچه و خیابان از خانه‌ها و مغازه‌ها به گوش می‌رسد.

در رابطه با ترانه‌ها و ملودی‌ها، حسن زیرک با مجتبی میرزاده که آن زمان میرزاده تنها ۱۶ سال داشت به صحبت می‌پرداخت و اطلاعات گسترده‌ای زیرک در مورد ترانه‌های کُردی می‌داد که چنان میرزاده را سرشوق آورده بود که آن دو غالباً در کنار هم دیده می‌شدند و علاقه و دوستی خاصی میان آن‌ها به وجود آمده بود.

میرزاده بارها به به این مسئله اشاره کرده‌است که حضور حسن زیرک در کرمانشاه خیلی مفید بود، زیرا او را با موسیقی کُردی آشنا کرده و بسیاری از ترانه‌ها و ملودی‌های کُردی را از طریق زیرک شناخته‌است و همین امر موجب گردیده سبک نواختن او متفاوت گردد که می‌توان آن را نوعی از نوازندگی و موسیقی کردستان دانست.

حسن زیرک در مدت ۳ سالی که در کرمانشاه اقامت داشت از حقوق و مزایای خوبی برخوردار بود بطوری که اکثر روزها چند نفر از علاقمندان به صدایش از مناطق گوناگون (ایران و عراق) به دیدارش می‌آمدند و عموماً در منزل خود از آن‌ها پذیرایی می‌کرد.

مظهر خالقی، خواننده مشهور کرد، دربارهٔ همکاری حسن زیرک با مجتبی میرزاده می‌گوید: «همیشه نیز گفته‌ام، حسن زیرک شهرتش را مدیون میرزاده است. چون حسن زیرک قبل از مجتبی، به رادیو تهران رفته بود و آن‌جا با ارکستر بزرگ آواز خوانده بود، اما به نظر من، این آثار زیاد مردمی نشدند و بیشتر آن‌ها از ذهن پاک شده‌است. [زیرک] در تهران با ارکستر مشیر همایون شهردار کار کرده بود، هیچ‌کدام از این آثار موجب شهرت حسن زیرک نشده بود و کارهایش وارد جامعه نشد، حتی آثاری که در رادیو بغداد ضبط کرده بود، زیاد مورد توجه قرار نگرفت، اما تمام آثاری که با ارکستر و هنر میرزاده ضبط شده‌است، حس خاصی دارد و در حافظه جمعی مردم، ماندگار شده‌اند».

صدای حسن زیرک، با ترانه‌هایی که خوانده‌است و اغلب آن‌ها بیش از ۵۰ سال پیش اجرا شده‌اند، در میان مردم کرد زبان، نوستالژیک (خاطره انگیز) است؛ به‌طوری‌که ترانه‌های وی در ذهن اکثر مردم کرد، یادآور خاطرات تلخ و شیرین زندگانی آنهاست.

ترانه‌های حسن زیرک

زیرک به واسطه زندگی و اقامت در بسیاری از مناطق ایران و عراق، توانسته‌است به زبان‌های ترکی آذری، فارسی،ارمنی، لری ترانه اجرا کند. همچنین در بسیاری از ترانه‌های او نام‌های مکانی گوناگونی همچون: بوکان، سردشت، تبریز، تهران، سنندج، بانه، اشنویه، میاندوآب، کرمانشاه، ساوجبلاغ، مراغه، هه ولیر، همدان، سقز، ایران، سلیمانیه، دهوک و غیره به وفور شنیده می‌شود. ترانه‌هایی با مضمون میهن‌پرستی سروده‌است که به تمجید از ایران، کُرد، شاه وقت پرداخته‌است.

ازدواج

حسن زیرک با میدیا زندی، گویندهٔ بخش کردی رادیو تهران، ازدواج کرد که حاصل آن ازدواج دو دختر به نام‌های مهتاب (آرزو) و مهناز (ساکار) بود. او چند ترانه نیز برای فرزندانش اجرا کرده‌است. میدیا زندی فرزند عزیز زندی در روز جمعه ۳۱ خرداد ۱۳۸۷ خورشیدی در تهران درگذشت.

سال‌های پایانی زندگی حسن زیرک در تلخی و ناکامی گذشت و چندان به آوازخوانی نمی‌پرداخت. در اواسط سال ۱۳۴۶ درمنطقهٔ بانه به نام کانی مولا احمد قهوه‌خانه‌ای دایر کرد و در میان مردمی که دوستشان می‌داشت و دوستش داشتند، آخرین نفس‌هایش را در رنج و بیماری کشید. حسن زیرک در پنجم تیرماه سال ۱۳۵۱، برابر با ۲۸ ژوئن ۱۹۷۲ در سن نزدیک به ۵۱ سالگی در بیمارستان بوکان به علت سرطان کبد، درگذشت و در دامنهٔ کوه نالشکینه به خاک سپرده شد. درهنگام مرگِ حسن زیرک، رادیو بی بی سی از بزرگواری او یاد می‌کند و می‌گوید: «یگانه هنرمند مردم کرد در بیمارستان بوکان درگذشت.»

نظر دیگران دربارهٔ حسن زیرک

میدیا زندی، همسر حسن زیرک، که خود گویندهٔ بخش کردی رادیو تهران بود، می‌نویسد:

«حسن زیرک نزدیک به هزار ترانه در تهران، کرمانشاه اجرا کرده‌بود و به خاطر همین ترانه‌های او بود که روزانه نزدیک به دوهزار نامه ارسال می‌شد، و حتی درون نامه پول قرار می‌دادند تا ترانهٔ مورد درخواست آنان پخش شود. برنامه‌های کردیِ رادیو تهران و کرمانشاه به‌خاطر صدای دلنشین حسن زیرک مورد توجه همه قرار گرفته‌بود و آن موقع هر روز دو بار برنامهٔ «ما و شنوندگان» پخش می‌شد. حسن زیرک با صدای رسا و لذت‌بخش خود باعث معروفیت و کیفیت و شکوفایی برنامه‌های کردی در تهران و کرمانشاه شده‌بود و سیل نامه‌های طرفداران ترانه‌های او هر روز به رادیو جاری بود. اما با وجود این‌همه خدمت، حسن زیرک را دیگر به رادیو راه ندادند و او را از یاد بردند، درحالی‌که در ۲۸ مرداد ۱۳۴۱، که برد ایستگاه رادیوی کرمانشاه به صد کیلووات رسیده‌بود، صدای حسن زیرک به همهٔ شهرها و روستاهای کردنشین می‌رسید».

شهرام ناظری، هنرمند موسیقی سنتی ایران، درخصوص صدای حسن زیرک چنین اظهار داشته‌است:

«درخصوص حسن زیرک، درمجموع فقط می‌توانم بگویم که یک انسان نابغه به‌معنای واقعی بود. یعنی در همان لحظه که وارد ارکستر رادیو می‌شد و به اتاق ضبط می‌رفت، بداهتاً، هم شعر می‌سرود، هم آهنگ می‌ساخت، و هم آن را می‌خواند، که تاکنون چنین موردی در موسیقی سابقه نداشته‌است. با توجه به این نکته که ایشان سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند، اما موسیقی و شعر را به‌صورت الهامی و حفظ‌شده می‌خواند و واقعاً از افراد کاملاً استثنایی و از نوابغ موسیقی کردی بودند، و بنده در میان خوانندگان کرد علاقهٔ خاصی به صدای حسن زیرک دارم».

 

مجتبی میرزاده، نوازندهٔ ویلون و موسیقی‌دانی که در تمام آثار حسن زیرک در دههٔ ۱۳۴۰ در ارکستر رادیو کردی کرمانشاه نوازندگی و تنظیم آهنگ‌های او را به‌عهده داشته، درمورد این هنرمند فقید در گفت‌وگو با راقم این سطور چنین اظهار داشت:

«حسن زیرک، با اینکه مطلقاً سواد نداشت، اما اشعار اغلب آثارش را به‌صورت بداهه و در آن لحظه که می‌خواند، می‌سرود. وی از حافظه‌ای بسیار قوی در حفظ شعر و آهنگ و مقام‌های کردی برخوردار بود، و باید گفت که حسن زیرک هیچ‌گاه در موسیقی کُرد تکرار نخواهد شد؛ چرا که ماندگارترین و زیباترین نغمات کردی را خلق کرد، و اینک نه‌تنها در ایران، بلکه حتی در میان کردهای ،سایر نقاط جهان، آثار و نام و یاد او از مقام و منزلت والایی برخوردار است».

بیژن کامکار، خواننده و نوازنده، با اعلام این مطلب که علاقهٔ زیادی به صدای حسن زیرک دارد، گفته‌است:

«حسن زیرک یکی از برجستگان موسیقی کُرد به‌شمار می‌آید و خیلی از آهنگ‌های کردی یا فارسی که الان به اجرا درمی‌آید، الهام‌گرفته از آثار آن هنرمند است. شهرت و محبوبیت حسن زیرک فقط محدود به مرزهای ایران نیست، بلکه در کشورهای اروپایی و تمام نقاط کردنشین جهان امتداد دارد».

ترانه‌شناسی

حسن زیرک نه‌تنها دارای صدا و حافظهٔ منحصربه‌فردی بود، او در عین حال شعر می‌سرود و موسیقی برای آن می‌نواخت و حتی تغییراتی در شعرها و قافیه و وزن آن‌ها می‌داد. حسن زیرک ترانه‌های نیز به زبان فارسی و ترکی آذری و حتی لری نیز خوانده‌است.خوانندگان ترکیه‌ای بدون اشاره به ترانه اصلی، به اجرای دوباره ترانه‌های حسن زیرک با همان ملودی یا با تغییراتی در شعر پرداخته‌اند.

برخی از ترانه‌های معروف زیرک:

 

نوروز

کتانه

بارانه

خان باجی (ارمنی – کردی سورانی)

مریم بوکانی / تنظیم و ویلون از مجتبی میرزاده

زارا (زهرا)

گوهره

نالشکینه

آمنه و آمنه

ریبوار و ریبوار (کردی – فارسی)

لای لای

آمان دکتر

وره قوربان (بیا قربان)

عرق چین

خوم به غولامی

یالا شوفر

دیسان شه‌و هات

گولدور مَنی گولدور (آذری – کردی)

له سینه قبران هاواره

هو لیلی

به‌ناز